Γράφει ο Γιάννης Πανταζόπουλος
Πηγή: LIFO

Μόραλης, Βερναδάκη, Βαλσαμάκης κ.ά. έχουν δημιουργήσει μερικά από τα σημαντικότερα έργα τέχνης σε δημόσια ή ιδιωτικά κτίρια της πόλης.

Έργα ζωγραφικής και γλυπτά, ανάγλυφα και χαρακτικά, τοιχογραφίες και βιτρό, εγχάρακτες και κεραμικές συνθέσεις αποτελούν εδώ και πολλά χρόνια μέρος του αρχιτεκτονικού συνόλου σε μεγάλο αριθμό δημόσιων ή ιδιωτικών κτιρίων, προσφέροντας σε κατοίκους, επισκέπτες και περαστικούς την ευκαιρία να βλέπουν καθημερινά από κοντά σπάνιες εικαστικές παρεμβάσεις.

Ο διάλογος της αρχιτεκτονικής με τις άλλες τέχνες παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον διότι πρόκειται για μια μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης απόλυτα συνδεδεμένης με τον πολεοδομικό ιστό της πρωτεύουσας.

«Οι “συνέργειες” αρχιτεκτονικής και τέχνης –φαινόμενο με παλαιότατη υπόσταση– αποτελούν ένα ιδιαίτερα πλούσιο πεδίο ενδιαφέροντος, καθώς παρέχουν τη δυνατότητα στον κάτοικο της πόλης να έρθει σε άμεση επαφή –απρογραμμάτιστα και αβίαστα– με σημαντικά έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, ενταγμένα σε επίσης σημαντικά, δημόσια ή ιδιωτικά, κτίρια της πόλης. Αναφερόμαστε ειδικότερα σ’ εκείνες τις περιπτώσεις όπου τα εικαστικά έργα σχεδιάζονται και υλοποιούνται με σκοπό να ενσωματωθούν μόνιμα σε κάποιο δομικό στοιχείο του κτιρίου (σε εξωτερική επιφάνεια ή στον εσωτερικό χώρο), ώστε να προσφέρονται σε δημόσια θέα», επισημαίνει στη LiFO ο Πάνος Εξαρχόπουλος, αρχιτέκτονας και επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

Τον συναντώ στο γραφείο του στο κέντρο της Αθήνας. Ο ίδιος έχει ασχοληθεί ενδελεχώς με το συγκεκριμένο θέμα και τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στην τεκμηρίωση κτιρίων, τη σύνταξη καταλόγων επιλεγμένων έργων μοντέρνας αρχιτεκτονικής και την επιμέλεια εκδόσεων. 

Από το 1987 διατηρεί αρχιτεκτονικό γραφείο από κοινού με την Ελένη Αμερικάνου, με κύρια δραστηριότητα μελέτες ιδιωτικών και δημόσιων κτιριακών έργων και διαμορφώσεις εσωτερικών χώρων.

Mε τις προτάσεις τους οι καλλιτέχνες άφησαν όχι μόνο το στίγμα της δημιουργίας τους σε «τυφλές» επιφάνειες αλλά συνέβαλαν στην αισθητική αναμόρφωση ενός χώρου, συσχετίζοντας τα πολλαπλά ερεθίσματά τους με τη δημόσια σφαίρα.

«Εικαστικά έργα, σε διάφορες κλίμακες μεγεθών, με θεματολογικό εύρος και ποικιλία εκφραστικών μέσων και τεχνικών, βρίσκουν φιλόξενη “στέγη” σε –περισσότερο ή λιγότερο σημαντικά– αρχιτεκτονήματα, εμπλουτίζοντας με την αισθητική τους αξία τη γενική εικόνα και, ταυτόχρονα, λειτουργώντας ως φορείς πολλαπλών σημασιοδοτήσεων ή ως αναγνωριστικά σημάδια μέσα στο αχανές αστικό περιβάλλον. Στη μεταπολεμική Ελλάδα, συνέργειες σύγχρονης αρχιτεκτονικής και τέχνης κάνουν την εμφάνισή τους στα τέλη της δεκαετίας του ’50, συνεχίζοντας αδιάλειπτα σε όλη τη δημιουργική δεκαετία του ’60 (την επονομαζόμενη και αρχιτεκτονική άνοιξη του ’60). Στη συνέχεια εμφανίζονται σποραδικά, ενώ στις μέρες μας, δυστυχώς, έχουν σχεδόν ολοκληρωτικά εκλείψει. Την περίοδο, λοιπόν, αυτή, πολλοί καλλιτέχνες αφήνουν το στίγμα της τέχνης τους σε δημόσια και ιδιωτικά αρχιτεκτονικά έργα σε όλη την Ελλάδα (π.χ. στην αλυσίδα των “Ξενία”), συνεργαζόμενοι με γνωστούς αρχιτέκτονες της εποχής. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν για την ποιότητα –αλλά και το πλήθος– των έργων τους οι ζωγράφοι Κοσμάς Ξενάκης, Γιάννης Μόραλης και Πάρις Πρέκας, οι γλύπτες Δημήτρης Αρμακόλας και Γιώργος Ζογγολόπουλος, οι κεραμίστες Πάνος Βαλσαμάκης και Ελένη Βερναδάκη» επισημαίνει.

O Πάνος Εξαρχόπουλος, αρχιτέκτονας και επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Τον ρωτώ ποιους άλλους καλλιτέχνες γνωρίζουμε των οποίων έργα να συνυπάρχουν με κτίρια. «Όσον αφορά ζωγράφους, σίγουρα συμπεριλαμβάνονται οι Δημήτρης Μυταράς, Μερόπη Πρέκα (βιτρό), Γιάννα Περσάκη, Μαρία Σπέντζα, Βάνα Ξένου, Μιχάλης Κατζουράκης (και γραφίστας), Michel Roux, John Corbidge και άλλοι. Γλύπτες: Ιάσων Μολφέσης, Φιλόλαος Τλούπας (στο εξωτερικό), Κλέαρχος Λουκόπουλος, Θόδωρος Παπαδημητρίου, Γιάννης Παππάς, Φρόσω Μιχαλέα, Νέλλα Γκόλαντα, Γιώργος Χουλιαράς, Γιάννης Ασπράς και άλλοι. Γνωστοί αρχιτέκτονες που συνεργάστηκαν με καλλιτέχνες είναι: Κώστας Κιτσίκης, Ρέννος Κουτσούρης, Εμμανουήλ Βουρέκας, Κωνσταντίνος Καψαμπέλης, Κλέων Κραντονέλλης, Προκόπης Βασιλειάδης, Kωνσταντίνος Δοξιάδης, Σπύρος Στάικος, Ιάσων Ρίζος, Κώστας Μπίτσιος, Νίκος Βαλσαμάκης, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Σθένης Μολφέσης, Ιωάννης Βικέλας, Βασίλης Γρηγοριάδης, Αλέξανδρος Καλλιγάς, Σάββας Κονταράτος, Δημήτρης Αντωνακάκης, Θύμιος Παπαγιάννης, Σταύρος Βασιλείου, Κυριάκος Κυριακίδης, Σέβα Καρακώστα, Αλέξανδρος Τομπάζης, Νίκος Χατζημιχάλης και άλλοι. Ορισμένοι αρχιτέκτονες, όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Δημήτρης Φατούρος, ο Ηλίας Παπαγιαννόπουλος, ο Μιχάλης Σουβατζίδης κ.ά., δημιουργούν και εντάσσουν εικαστικά τους έργα κ.λπ. σε κτίρια σχεδιασμένα από τους ίδιους».

Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα φαίνεται ότι η πρωτεύουσα πέρασε μια αρχιτεκτονική «άνοιξη», μια γόνιμη περίοδο όπου οι συμπράξεις ανάμεσα στους αρχιτέκτονες και τους καλλιτέχνες έφεραν ορατά αποτελέσματα στο ευρύτερο αστικό τοπίο.

Ο κ. Εξαρχόπουλος συμπληρώνει: «Όλες αυτές οι πραγματοποιημένες “συναντήσεις” αρχιτεκτονικής και εικαστικών τεχνών συνιστούν ένα σε μεγάλο βαθμό αχαρτογράφητο πεδίο, δείγματα του οποίου εξακολουθούν να ανακαλύπτονται ακόμα και σήμερα. Καθώς τα χρόνια περνούν και οι “προτεραιότητες” αλλάζουν, τα σχετικά στοιχεία και πληροφορίες για την τεκμηρίωση των έργων και των δημιουργών τους δεν είναι εύκολο να εντοπισθούν και να καταχωρηθούν με ακρίβεια. Ωστόσο –κι αυτό έχει τη μεγαλύτερη, ίσως, σημασία–, τα ίδια τα έργα βρίσκονται ακόμα στη θέση τους, αν και δεν σπανίζουν οι περιπτώσεις της άκριτης καταστροφής τους κατά τις “ανακαινίσεις” εκσυγχρονισμού. Τελικά, φαίνεται ότι έχει κλείσει ένας κύκλος, αλλά θέλουμε να πιστεύουμε ότι θα βρεθεί το έδαφος για να καρποφορήσουν ξανά παρόμοιες γόνιμες συμπράξεις αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών, ώστε όχι μόνο οι δύο τέχνες να ξανασυναντηθούν, αλλά και το τελικό αποτέλεσμα να συναντηθεί με το καθημερινό βλέμμα των πολιτών».

Είναι αλήθεια ότι οι συγκεκριμένες εικαστικές παρεμβάσεις δεν είναι εφήμερες αλλά αποτελούν έργα μακροπρόθεσμης διάρκειας, γι’ αυτό, άλλωστε, πρέπει να συντηρούνται και να προστατεύονται. Ουσιαστικά, με τις προτάσεις τους οι καλλιτέχνες άφησαν όχι μόνο το στίγμα της δημιουργίας τους σε «τυφλές» επιφάνειες αλλά συνέβαλαν στην αισθητική αναμόρφωση ενός χώρου, συσχετίζοντας τα πολλαπλά ερεθίσματά τους με τη δημόσια σφαίρα.

Έντεκα παραδείγματα εικαστικών παρεμβάσεων ενταγμένων στον πολεοδομικό ιστό της Αθήνας

Σχολή Μωραΐτη

Αλ. Παπαναστασίου 46, Ψυχικό – Αρχιτεκτονική μελέτη: Κωνσταντίνος Καψαμπέλης, 1971 – Εικαστικό έργο: Γιάννης Μόραλης, Κεραμική εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

ΗΣχολή Μωραΐτη, ένα απ’ τα μεγαλύτερα ιδιωτικά σχολεία στην Ελλάδα, βρίσκεται στο Παλαιό Ψυχικό. Στην πρόσοψη του σχολείου εντυπωσιάζει η κεραμική σύνθεση, ζωγραφισμένη σε χειροποίητες πλάκες, η οποία φιλοτεχνήθηκε από τον Γιάννη Μόραλη. Ο πρωτοπόρος εικαστικός επηρέασε καθοριστικά το τοπίο της μεταπολεμικής τέχνης στην Ελλάδα. Μάλιστα, σε διάστημα 40 περίπου χρόνων, ο Μόραλης συνεργάστηκε αρμονικά με σημαντικούς Έλληνες αρχιτέκτονες, αναλαμβάνοντας να διαμορφώσει ποικιλοτρόπως μεγάλες αρχιτεκτονικές επιφάνειες και χώρους σε κτίρια, ξενοδοχεία, τράπεζες και κατοικίες.

Η σύνθεση στην πρόσοψη της Σχολής Μωραΐτη δεν έχει μόνο διακοσμητικό χαρακτήρα αλλά αποτελεί και πηγή έμπνευσης για τη σχολική κοινότητα. Οι μαθητές της Πέμπτης και της Έκτης Δημοτικού, με την καθοδήγηση του δασκάλου των Καλλιτεχνικών Ευτύχη Πατσουράκη, μετά από εκτενή παρουσίαση του έργου του Γιάννη Μόραλη, εστίασαν την προσοχή τους κυρίως στο έργο του που κοσμεί το σχολείο τoυς. Αρχικά, δημιούργησαν προσχέδια με μολύβι σε χαρτί, εμπνευσμένα από το πρωτότυπο έργο, και στη συνέχεια τα μετέφεραν σε ριζόχαρτο. Κάθε μαθητής ολοκλήρωσε ένα δικό του μικρό βιτρό με κολάζ από χρωματιστές ζελατίνες. Το σύνολο των έργων των παιδιών εκτίθεται με τη μορφή ενός μεγάλου βιτρό στη Σχολή Μωραΐτη.

Οι μαθητές της Πέμπτης και της Έκτης Δημοτικού, με την καθοδήγηση του δασκάλου των Καλλιτεχνικών Ευτύχη Πατσουράκη, μετά από εκτενή παρουσίαση του έργου του Γιάννη Μόραλη, εστίασαν την προσοχή τους κυρίως στο έργο του που κοσμεί το σχολείο τoυς. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Όπως έχει σημειώσει ο ίδιος ο καλλιτέχνης: «Πήρα το αλφάβητο το ελληνικό και το λατινικό, τα σύμβολα της γεωμετρίας, τους αριθμούς, είναι και άνθρωποι καθισμένοι (μαθητές), και έκανα ένα παιχνίδι μ’ όλο αυτό». Φέτος έχει προβλεφθεί να γίνει η συντήρηση του έργου. Έργα του σπουδαίου Γιάννη Μόραλη υπάρχουν επίσης στο εστιατόριο Διόνυσος στου Φιλοπάππου, στο Δημαρχείο Αθηνών καθώς και στον σταθμό «Πανεπιστήμιο» του μετρό.

ΛΗΤΩ - Γενική, Μαιευτική & Γυναικολογική Κλινική Α.Ε.

Μουσών 7-13, Νέα Φιλοθέη – Αρχιτεκτονική μελέτη: Κυριάκος και Αντέλα Κυριακίδη (συνεργάτης: Γεώργιος Μπίκος), 1968 – Εικαστικό έργο: Δημήτρης Αρμακόλας. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Οι εξωτερικές όψεις του κτιρίου είναι ένας συνδυασμός καννάβου, δηλαδή πλέγματος, και στοιχείων από εμφανές σκυρόδεμα εμπλουτισμένων με αλουμίνιο και χάλυβα. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

ΟΔημήτρης Αρμακόλας έδινε βάρος στον συμβολισμό της τέχνης του. Από τη δεκαετία του 1960 άρχισε να δημιουργεί ανάγλυφα σε μπετόν για δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, σε συνεργασία με αρχιτέκτονες. Το 1968 δημιουργεί ανάγλυφα από ανεπίχριστο σκυρόδεμα στις πλάγιες όψεις της κλινικής. Οι εξωτερικές όψεις του κτιρίου είναι ένας συνδυασμός καννάβου, δηλαδή πλέγματος, και στοιχείων από εμφανές σκυρόδεμα εμπλουτισμένων με αλουμίνιο και χάλυβα. Ουσιαστικά διαμόρφωσε τις δυο πλάγιες όψεις με ανάγλυφες και εσώγλυφες παραστάσεις, βιομορφικού και γεωμετρικού τύπου, φιλοτεχνημένες σε επιφάνειες σκυροδέματος.

Είναι ξεκάθαρη η αναφορά του καλλιτέχνη στην αρχαϊκή τέχνη μέσα από τις μορφές και τα μοτίβα, εστιάζοντας στην αξία της προσφοράς του έργου του ασκληπιείου, ενός αρχαίου νοσοκομείου, όπου διανυκτέρευαν οι ασθενείς περιμένοντας να γιατρευτούν από τον Ασκληπιό, τον θεό της Ιατρικής, που λατρευόταν σε όλο τον ελλαδικό χώρο κατά την αρχαιότητα. Ο ίδιος ο Δημήτρης Αρμακόλας έλεγε: «Πιστεύω ότι η σχέση της γλυπτικής με την αρχιτεκτονική βρίσκεται στο γεγονός ότι και οι δύο τέχνες εκφράζουν τις κοινωνικές και αισθητικές ροπές, θέσεις και αναζητήσεις της  εποχής τους. Η αρχιτεκτονική συνθέτει τους χώρους, κατευθυνόμενη από κατά βάσιν λειτουργικές και τεχνολογικές ανάγκες, η δε γλυπτική έρχεται να συμπληρώσει το αρχιτεκτόνημα, προσθέτοντας σ’ αυτό την ευαισθησία της ανθρώπινης ψυχής. Η προσπάθειά μου ήταν να γίνει σωστή αυτή η μείξη και το αποτέλεσμα να έχει συνέπεια με το αρχιτεκτόνημα. Εξάλλου τα οικονομικά δεδομένα με οδήγησαν στο να βρω νέο τρόπο κατασκευής, απλό, που να μην επιβαρύνει πολύ το κόστος του έργου. Το δούλεμα π.χ. του ξυλότυπου, πριν πέσει το μπετόν, έδωσε ανάγλυφες μορφές στον καθαρό τσιμεντένιο τοίχο, έτσι που το γλυπτό δεν ήταν πρόσθετο στοιχείο, αλλά μέρος του οικοδομήματος».  

Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών

Ακαδημίας 7-9, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Δημήτρης Κατζουράκης, Γιάννης Κανετάκης, Γρηγόρης Τσαμπέρης, Χρήστος Αθανασόπουλος, 1967 – Εικαστικό έργο: Μερόπη Πρέκα, 1974. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Στο βάθος της κύριας εισόδου του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών, στη μεγάλου μήκους και τριώροφη όψη προς τον ακάλυπτο, η αεικίνητη δημιουργός Μερόπη Πρέκα δημιούργησε ένα μεγάλο έργο vitrail με 7 μέτρα πλάτος και 9,60 μέτρα ύψος που φέρει τον τίτλο «Αέναος ζωή». Ο χώρος για το έργο είχε προκαθοριστεί από τους αρχιτέκτονες του κτιρίου, η μελέτη του δεν ξεπέρασε τους δύο μήνες, αλλά η εκτέλεση διήρκεσε είκοσι περίπου μήνες, ενώ χρησιμοποιήθηκαν 10.587 αριθμημένα κομμάτια γυαλιού με παραστάσεις και γεωμετρικά μοτίβα. Ο κάνναβος του έργου συνδυάστηκε με τον κάνναβο του άρτια σχεδιασμένου κτιρίου. Το πρωτότυπο αυτό εικαστικό έργο αποτελεί ένα σπουδαίο εγχείρημα, που μπορεί να το ανακαλύψει ο επισκέπτης μόνο αν εισέλθει στο κτίριο.

Metropolitan General

Λεωφόρος Μεσογείων 264, Χολαργός – Αρχιτεκτονική μελέτη: Κυριάκος και Αντέλα Κυριακίδη, Δημήτρης Κονταργύρης, Άννα Χασάπη-Ανδριώτη, Γεωργία Νιακάκη-Ανδριτσάκη, 1977 – Εικαστικό έργο: Κοσμάς Ξενάκης. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

ΟΚοσμάς Ξενάκης υπήρξε αρχιτέκτονας, διακεκριμένος πολεοδόμος και ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες εικαστικούς των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Πρωτοπόρος στον τομέα των ανάγλυφων επίτοιχων συνθέσεων, έχει υλοποιήσει στον χώρο της κύριας εισόδου-υποδοχής του πρώην μαιευτηρίου Ήρα (σήμερα στο κτίριο στεγάζεται το Metropolitan General) ένα ξεχωριστό έργο τέχνης, μια ανάγλυφη σύνθεση από μάρμαρο και ξύλο. Όπως επισημαίνει ο κ. Εξαρχόπουλος: «Το πρώην μαιευτήριο Ήρα, παραδειγματικό αρχιτεκτονικό έργο της δεκαετίας του ’70, ανακατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από τους ίδιους μελετητές προκειμένου να εξυπηρετήσει τη νέα του χρήση ως γενικής κλινικής. Η εξαιρετική εργασία του Κοσμά Ξενάκη στο αρχικό κτίριο παρέμεινε ως είχε. Εντοπίζεται στον κεντρικό χώρο εισόδου (υποδοχή, αναμονή), υλοποιημένη ως ανάγλυφη επεξεργασία στις περιμετρικές μαρμάρινες επιφάνειες των τοίχων, τις οποίες διακόπτουν τμήματα με ξυλεπένδυση (πόρτες) με ανάλογη ανάγλυφη αντιμετώπιση από ξύλο. Επιπλέον, ο Ξενάκης έχει σχεδιάσει διαμορφώσεις περιοχών για υγρό στοιχείο στον υπαίθριο χώρο του κτιρίου».

Μέγαρο Συντάγματος – Υποκατάστημα Εθνικής Τράπεζας

Καραγεώργη Σερβίας 2 και Σταδίου 1, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Ιωάννης Βικέλας, 1962 – Αρχική μελέτη υποκαταστήματος τράπεζας: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας – Εικαστικό έργο: Πάρις Πρέκας, 1965. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Οσπουδαίος αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, ο οποίος έφυγε από τη ζωή πριν από λίγες ημέρες, είχε μελετήσει το 1962 την εσωτερική διαρρύθμιση του υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας, το οποίο προσφάτως επαναδιαμορφώθηκε ολοσχερώς σε νέο ibank store. Ευτυχώς, διατηρήθηκε η διαμόρφωση του υψηλού πλευρικού τοίχου (12,00Χ5,00 μ.), μια σύνθεση του Πάρη Πρέκα με τίτλο «Ο ρυθμός του χρόνου» που κατασκευάστηκε το 1965. Ο γνωστός ζωγράφος, γλύπτης και διανοούμενος διακρινόταν για την αγάπη του για τη φύση και τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. «Η τέχνη είναι μια γλώσσα που θέλει να μιλήσει. Η μαγεία του έργου τέχνης είναι ότι μπορεί να λέει κάτι πέραν αυτού που δείχνει. Μια ζωή ζωγράφιζα όπως ανέπνεα», είχε δηλώσει ο ίδιος. Στο συγκεκριμένο έργο, ανάγλυφο σε μπρούντζο, η εξωτερική επιφάνεια των θυρόφυλλων των «αθέατων» ερμαρίων της κάτω ζώνης καθώς και οι υψηλότερες σταθερές επιφάνειες επενδύθηκαν με φύλλα ορείχαλκου (σφυρήλατες επιφάνειες, τεχνική repousse, ασημοκολλήσεις, χαράξεις με οξύ), φιλοτεχνημένων με ανάγλυφες παραστάσεις γεωμετρικών μοτίβων.

Athens Capital Hotel – ΜGallery by Accor

Πανεπιστημίου 4 και Κριεζώτου, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Κώστας Κιτσίκης, συνεργάτες: Κων/νος Δήμου, Σπυρίδων Στάικος, 1960 – 1η μετασκευή σε κτίριο γραφείων: αρχιτέκτων Δημήτρης Κονταργύρης, 1989 – 2η μετασκευή σε ξενοδοχείο: Massouridis Theodoraki Architects, 2021 – Εικαστικό έργο: Νέλλα Γκόλαντα, 1989. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Στη διασταύρωση των οδών Πανεπιστημίου και Κριεζώτου, εκεί που σήμερα στεγάζεται το καφέ του ξενοδοχείου Athens Capital, ξεχωρίζει ένα εμβληματικό έργο της βραβευμένης γλύπτριας πολεοδομικού τοπίου Νέλλας Γκόλαντα. Να θυμίσουμε ότι στο κτίριο στεγαζόταν παλιότερα το ξενοδοχείο King’s Palace Hotel αλλά και η πρώην Αγροτική Τράπεζα. Χτισμένο το 1960 από τον αρχιτέκτονα Κώστα Κιτσίκη, αποτέλεσε ένα πολυτελές ξενοδοχείο και κέντρο της κοσμικής ζωής των Αθηναίων, σημείο αναφοράς της μεταπολεμικής αστικής αναγέννησης της Αθήνας. Σήμερα, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να δει στα αριστερά της κεντρικής εισόδου του Athens Capital Hotel – ΜGallery by Accor το γλυπτό «Θέρος – Δήμητρα» της Νέλλας Γκόλαντα. Στην αμβλεία γωνία που σχηματίζει η ισόγεια στοά, η γλύπτρια δημιούργησε (κατά την πρώτη μετασκευή του κτιρίου) μια μεγάλη γλυπτική σύνθεση από μάρμαρο, με δυναμικούς σχηματισμούς και πτυχώσεις. Το έργο απεικονίζει την ένταση της φύσης κατά τη διάρκεια του θέρους, ενώ ο συμβολισμός του προέρχεται από τη θεά Δήμητρα.

Πρώην υπεραστικό Μέγαρο Αθηνών ΟΤΕ

Γ΄ Σεπτεμβρίου 98-108, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Κώστας Κιτσίκης, συνεργάτης: Αντώνης Λαμπάκης, 1965 – Εικαστικό έργο: Πάνος Βαλσαμάκης. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Το εκτεταμένο κτιριακό συγκρότημα του Υπεραστικού Μεγάρου του ΟΤΕ στην οδό Γ΄ Σεπτεμβρίου είναι αποτέλεσμα διαδοχικών προσθηκών και επεκτάσεων και, κατά συνέπεια, διαφορετικών αρχιτεκτονικών εκφράσεων, μελετημένο, ωστόσο, στο σύνολό του από τον ίδιο αρχιτέκτονα, τον Κώστα Κιτσίκη. Ο κ. Εξαρχόπουλος μας ενημερώνει: «Το αρχικό κτίριο (με πρόσοψη στην Πατησίων), κατασκευασμένο στη δεκαετία του 1950, έχει κλασικίζουσα μορφολογία, ενώ το μεταγενέστερο (με πρόσοψη στην Γ΄ Σεπτεμβρίου), του οποίου η κατασκευή ολοκληρώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1960, διαθέτει σύγχρονη αρχιτεκτονική αντίληψη, με χαρακτηριστικότερο γνώρισμα τον δωδεκαώροφο πύργο, χωροθετημένο περίπου στο κέντρο βάρους του όλου συγκροτήματος. Στη γωνιακή στοά του ισογείου του νεότερου κτιρίου (η οποία εκτείνεται σε όλο το μήκος της πρόσοψης επί της Γ΄ Σεπτεμβρίου και επί της καθέτου ιδιωτικής οδού), έχουν υλοποιηθεί συνολικά 7 παραστάσεις με κεραμικά πλακίδια, έργα του κεραμίστα Πάνου Βαλσαμάκη».

Ο εικαστικός Πάνος Βαλσαμάκης ήταν ο θεμελιωτής της έντεχνης κεραμικής στην Ελλάδα. Οι παραστάσεις στο κτίριο του ΟΤΕ, το οποίο αυτές τις μέρες βρίσκεται υπό ανακαίνιση, αναπτύσσονται σε διακριτές, «τυφλές» προεξοχές της εσωτερικής όψης της στοάς. Η θεματολογία των παραστάσεων περιστρέφεται γύρω από τη σύζευξη της επικοινωνίας, της τεχνολογίας και των μέσων μεταφοράς σε ένα σύγχρονο αστικό περιβάλλον, ενώ συμπληρωματικά υπεισέρχονται ιστορικές-συμβολικές αναφορές και ανθρώπινες φιγούρες. Η εικονογραφία, αν και παραστατική, διακρίνεται από έντονη σχηματοποίηση, αφαιρετική διάθεση και απόδοση ποικίλων εκδοχών γεωμετρικών σχημάτων (κυρίως της καμπύλης και του κύκλου). Η παραστατικότητα περιορίζεται στο ουσιώδες, χωρίς περιττές λεπτομέρειες, ενώ αξιοπρόσεκτη είναι η χρήση του χρώματος μέσω μιας γήινης χρωματικής παλέτας (τόνοι της ώχρας, του καφέ κ.λπ.). Τα έργα διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση.

Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών

Σίνα 31 και Οκταβίου Μερλιέ, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Σθένης Μολφέσης, 1976 – Εικαστικό έργο: Πάρις Πρέκας, 1975 (ανάθεση κατόπιν διαγωνισμού). Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

ΟΠάρις Πρέκας έχει ασχοληθεί με τη ζωγραφική, τη γλυπτική, την ανάγλυφη μνημειακή αρχιτεκτονική διακόσμηση και την κοσμηματογραφία. Τα γλυπτά του, φιλοτεχνημένα με ορείχαλκο, σίδερο, ατσάλι, ξύλο, μάρμαρο, πέτρα και πηλό, βασίζονται σε αρχές που συνδυάζουν την αφαίρεση, τον κυβισμό, τον σουρεαλισμό και τον εξπρεσιονισμό και βρίσκονται σε πολλά δημόσια κτίρια και ιδιωτικούς χώρους. Στον εξωτερικό υψηλό τοίχο της ισόγειας ζώνης του κτιρίου του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών (ο οποίος αναπτύσσεται σε δύο οδούς) έχουν διαμορφωθεί γλυπτικά έργα του Πάρι Πρέκα. Πρόκειται ουσιαστικά για ρωγμές και σχισμές στο λείο ανεπίχριστο σκυρόδεμα, με ενσωμάτωση μελών από πωρόλιθο. Το έντονα εξπρεσιονιστικό αυτό έργο του Πάρι Πρέκα με τίτλο «Η αναπνοή της πέτρας» είναι εμπνευσμένο από τα βράχια της Πάρου και διαφοροποιείται αισθητά από πολυάριθμες εικαστικές παρεμβάσεις του σε κτίρια με ιδιαίτερα αφαιρετικό, γεωμετρικό χαρακτήρα. 

Κτίριο Γραφείων ΔΕΗ Αθήνας

Αριστείδου 5-7, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Σπυρίδων Στάικος, 1971 – Εικαστικό έργο: Γιάννης Ασπράς. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Στο πλάι της διώροφης, διαμπερούς στοάς εισόδου των γραφείων της ΔΕΗ στην οδό Αριστείδου ο γλύπτης Γιάννης Ασπράς δημιούργησε μια ανάγλυφη γλυπτική σύνθεση με γεωμετρικούς σχηματισμούς και χαράξεις. Ο καλλιτέχνης έχει στο ενεργητικό του ιδιαίτερα εκτεταμένο έργο, το οποίο ο ίδιος αποκαλεί «κτιριακή γλυπτική», ενώ παραμένει δραστήριος έως τις μέρες μας, υλοποιώντας γλυπτικές συνθέσεις σε σύγχρονα αρχιτεκτονικά έργα.

Πολυκατοικία Στουρνάρη 14

Στουρνάρη 14 και Νοταρά, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Σάββας Κουρούκλης, αρχές δεκαετίας ’60 – Εικαστικό έργο: Σάββας Κουρούκλης. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Στην πολυκατοικία στεγαζόταν για μεγάλο διάστημα η κατοικία και αργότερα το αρχιτεκτονικό γραφείο του ζεύγους Κουρούκλη. Στη μεγάλη «τυφλή» επιφάνεια της όψης επί της οδού Νοταρά έχει υλοποιηθεί έγχρωμη τοιχογραφία πάνω στην επιφάνεια του επιχρίσματος, με προσθήκη συμπληρωματικών μεταλλικών στοιχείων και κατά τόπους εσώγλυφες περιοχές-χαράξεις, έργο του αρχιτέκτονα Σάββα Κουρούκλη. Απεικονίζονται, κατά κύριο λόγο, γυναικείες φιγούρες, σε ελεύθερη σύνθεση με αφαιρετικό χαρακτήρα και κυρίαρχη χρήση της καμπύλης γραμμής. Πρόσφατα, η πολυκατοικία έχει συντηρηθεί και επαναχρωματισθεί και η εικαστική παρέμβαση διατηρείται σε άριστη κατάσταση.

Πολυκατοικία Ιουλιανού 60

Η πολυκατοικία τη δεκαετία του 1960. Φωτ.: Λ. Χατζατουριάν

Ιουλιανού 60 και Αχαρνών, Αθήνα – Αρχιτεκτονική μελέτη: Σάββας Κουρούκλης, αρχές δεκαετίας ’60 – Εικαστικό έργο: Θανάσης Εξαρχόπουλος. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Σε εκτεταμένη καθ’ ύψος (15,00Χ3,00 μ.), προεξέχουσα, «τυφλή» επιφάνεια της πρόσοψης μιας αστικής πολυκατοικίας, του αρχιτέκτονα Σάββα Κουρούκλη, έχουν υλοποιηθεί εσώγλυφα, επαναλαμβανόμενα, ορθογωνικά γεωμετρικά μοτίβα, που η διαμόρφωσή τους ακολουθεί τετραγωνικό κάνναβο 8Χ8 εκ., έργο του ζωγράφου-χαράκτη Θανάση Εξαρχόπουλου. Η όλη κατασκευή είναι από ανεπίχριστο σκυρόδεμα, με χρήση ξυλοτύπου σανίδων οριζόντιας διάταξης, στην εσωτερική πλευρά του οποίου προσαρμόστηκαν τα στοιχεία διαμόρφωσης των εσοχών των μοτίβων. Το φως του ήλιου δημιουργεί έντονο σκιοφωτισμό στη συνολική ανάγλυφη επιφάνεια, η οποία λειτουργεί και ως σημείο αναφοράς για τη γύρω περιοχή, καθώς είναι ορατή από μακριά.

Γράφει ο Γιάννης Πανταζόπουλος
Πηγή: LIFO