Γράφει η Κορίνα Φαρμακόρη
Πηγή: LIFO

1921. Ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς ολοκληρώνει τις σπουδές του στο Παρίσι και επιστρέφει στην Ελλάδα. Καλείται να καλύψει τη Μικρασιατική Εκστρατεία ως ζωγράφος του πολέμου και η πορεία του με τον Ελληνικό Στρατό αποτυπώνεται σε 500 έργα, που θα παρουσιαστούν στο Ζάππειο, στην «Πολεμική Έκθεση της Στρατιάς της Μικράς Ασίας». Τα σημαντικά αυτά ντοκουμέντα θα χαθούν στο σύνολό τους στη Σμύρνη το 1922, ακολουθώντας τη μοίρα της πόλης. Ο Παπαλουκάς θα επιστρέψει στην Ελλάδα, θα εγκατασταθεί στην Αίγινα και το 1923 θα επισκεφθεί το Άγιο Όρος, όπου θα παραμείνει για έναν ολόκληρο χρόνο, μελετώντας τη βυζαντινή ζωγραφική και αντιγράφοντας αγιογραφίες.

1919. Ο Φώτης Κόντογλου επιστρέφει στην πατρίδα του, το Αϊβαλί, μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έχουν προηγηθεί ημιτελείς σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, έχει, επίσης, ζήσει και εργαστεί στο Παρίσι. Διορίζεται καθηγητής στο τοπικό Παρθεναγωγείο και το 1921 επιστρατεύεται για τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Το 1922 φτάνει στην Ελλάδα πρόσφυγας, με ένα καΐκι. Το 1923 πηγαίνει στο Άγιο Όρος, με αρχική πρόθεση να γίνει καλόγερος.

1921. Ο νεαρός Σπύρος Βασιλείου ξεκινά τις σπουδές του στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Εκεί θα γνωρίσει τον Παπαλουκά και τον Κόντογλου και θα ενταχθεί συνειδητά στη συλλογική προσπάθεια για τη δημιουργική αφομοίωση της βυζαντινής κληρονομιάς. Οι δυο τους, μαζί με τον Πικιώνη, θα σταθούν γι’ αυτόν «το τρίποδο στήριγμα της πλούσιας εξωσχολικής εμπειρίας μας, σε μιαν εποχή που το επίσημο σχολείο δεν είχε να μας προσφέρει τίποτα εκτός από τη σιγουριά πως δεν ήτανε αυτό που ζητούσαμε κάθε μέρα εκεί».

Άφετε τα παιδία έλθειν προς με

ΣΕ ΑΥΤΟΥΣ ΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ σπουδαίους νεοέλληνες ζωγράφους και στα έργα εκκλησιαστικής ζωγραφικής που δημιούργησαν είναι αφιερωμένη η μεγάλη έκθεση με τίτλο «1922-2022, Ιστορίες μνήμης και τέχνης: αναστοχασμοί στη θρησκευτική ζωγραφική των Σ. Παπαλουκά, Φ. Κόντογλου, Σ. Βασιλείου», που μόλις ξεκίνησε στο Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας, στο πλαίσιο της επετείου των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Πρόκειται για το πρώτο εκθεσιακό επετειακό αφιέρωμα μνήμης –σε μια χρονιά ιδιαίτερα φορτισμένη– και πραγματοποιείται με αφετηρία τα τραγικά γεγονότα του Μεσοπολέμου, που ώθησαν τους Έλληνες καλλιτέχνες σε πνευματικό αναστοχασμό και εξερεύνηση της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η Μικρασιατική Καταστροφή επρόκειτο να πυροδοτήσει έντονες ιδεολογικές αντιδράσεις. Λογοτέχνες και εικαστικοί καλλιτέχνες –με χαρακτηριστικότερη τη «Γενιά του '30»– στρέφονται προς την ελληνική παράδοση, αντλώντας δύναμη και έμπνευση. Οι καλλιτέχνες εξελίσσονται σε εκφραστές της αγωνίας μπροστά στις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, πάνω στις οποίες θα εδραιωθεί ο μοντερνισμός. Η εκκλησιαστική ζωγραφική δεν μένει ανεπηρέαστη.

Ο Παπαλουκάς, ο Κόντογλου και ο Βασιλείου ανακαλύπτουν τις αισθητικές αξίες της βυζαντινής ζωγραφικής και τολμούν τη σύζευξη του μοντερνισμού με την παράδοση. Στόχος τους είναι η δημιουργική αφομοίωση της βυζαντινής και μεταβυζαντινής κληρονομιάς, καθώς και της λαϊκής εικαστικής παράδοσης, σε σύγχρονα έργα.

Άγγελος

Η έκθεση, που περιλαμβάνει σειρά γνωστών και άγνωστων θρησκευτικών έργων των τριών καλλιτεχνών (μακέτες, προσχέδια, σχέδια και εικόνες) και φιλοδοξεί να ιχνηλατήσει την πορεία τους στην αναζήτηση της ελληνικότητας στην τέχνη, διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη, σκιαγραφείται η πρόσληψη της βυζαντινής ζωγραφικής μέσω της «μαθητείας» σε πρωτότυπα έργα – το Άγιο Όρος, ο Μυστράς, τα Μετέωρα αποτελούν πόλους έλξης για τους ζωγράφους.

Στις δύο επόμενες ενότητες αναδεικνύεται η προσωπική εικαστική έκφραση του κάθε καλλιτέχνη, όπως αυτή αποτυπώθηκε τόσο στη μνημειακή τέχνη όσο και τις φορητές εικόνες αντίστοιχα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ανέγερση σημαντικού αριθμού νέων εκκλησιών στα χρόνια του Μεσοπολέμου προκαλεί ποσοτική και ποιοτική άνθιση της μνημειακής θρησκευτικής ζωγραφικής, με σημαντικούς ζωγράφους να αναλαμβάνουν τις εργασίες τοιχογράφησης κατόπιν διαγωνισμού – ο Παπαλουκάς αγιογραφεί τη Μητρόπολη της Άμφισσας, ο Κόντογλου τη Ζωοδόχο Πηγή Παιανίας και ο Βασιλείου τον ναό του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτη στην Αθήνα. 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η δυνατότητα αντιπαραβολής έργων με το ίδιο θέμα, καθώς οι επιμελήτριες της έκθεσης, η Δρ Αρχαιολογίας (ΜΑ Ιστορίας Τέχνης) Ανδρομάχη Κατσελάκη και η Μαρία Νάνου (ΜΑ Ιστορίας Βυζαντινής Τέχνης), φρόντισαν να είναι εφικτή με τον τρόπο που αυτά παρουσιάζονται.

Αρχάγγελος Μιχαήλ

Αρχάγγελος Γαβριήλ

«Οι τρεις δημιουργοί “με τα στοιχεία του καιρού τους”, δηλαδή τη στέρεα ακαδημαϊκή τους πορεία και τη στροφή τους στην ελληνική παράδοση, που υπαγορεύτηκε από την εθνική ταπείνωση της Μικρασιατικής Καταστροφής, υπηρέτησαν ο καθένας από διαδρομές προσωπικές, που ενίοτε διασταυρώθηκαν, τη νεοελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική: ο Παπαλουκάς εμπνέεται από τη βυζαντινή εικονογραφία και τεχνοτροπία, την οποία προσλαμβάνει και εκφράζει μέσω ενός γόνιμου διαλόγου με τα διδάγματα του εξπρεσιονισμού, ο Κόντογλου, έχοντας συλλάβει την πεμπτουσία και την πνευματική διάσταση της βυζαντινής τέχνης, οικειοποιείται το βυζαντινότροπο ύφος, το αφομοιώνει πλήρως και για τούτο το εκφράζει δημιουργικά, ενώ ο Βασιλείου, πιστός στους καλλιτεχνικούς τρόπους της μακραίωνης βυζαντινής ζωγραφικής, καινοτομεί με νέες εικονογραφικές συνθέσεις, εισάγει έναν ρεαλισμό που συνδέει το παρόν με το παρελθόν, αναδεικνύοντας τη διαχρονικότητα της εκκλησιαστικής ζωγραφικής.

Και οι τρεις, εμφορούμενοι από το πνεύμα του μοντερνισμού, παραδίδουν δυναμικές μορφοπλαστικές εκφάνσεις της “νεοβυζαντινής” τέχνης, υπηρετώντας την όσμωση της παράδοσης με τα νεωτερικά καλλιτεχνικά ρεύματα και αναδεικνύοντας τη βυζαντινή τέχνη σε τέχνη ευρωπαϊκή», σημειώνουν στον κατάλογο της έκθεσης οι επιμελήτριες.

«1922-2022, Ιστορίες μνήμης και τέχνης: Αναστοχασμοί στη θρησκευτική ζωγραφική των Σ. Παπαλουκά, Φ. Κόντογλου, Σ. Βασιλείου»
Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας. Έως 27 Ιουλίου 2022
Ωράριο λειτουργίας: Δευτέρα-Κυριακή: 09:00-16:00 & 19:30-21:30

Γράφει η Κορίνα Φαρμακόρη
Πηγή: LIFO