Γράφει ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΥΛΩΝΑΣ
Πηγή: theartnewspaper.gr

Μια άλλη ματιά στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης, η σχέση του ζωγράφου με τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και μια «ευρωπαϊκή» σημαία.

Ανάμεσα στα πορτρέτα του Κωνσταντίνου Παρθένη την προσοχή μου τράβηξε η Αριστοβούλη Λοπρέστη. Η Αριστοβούλη (Βούλα) αναφέρεται στη Βικιπαίδεια, ως σύζυγος του Βικέντιου Λοπρέστη που διετέλεσε στο Μεσοπόλεμο αρχηγός του Πολεμικού Ναυτικού. Το ψηφιακό λήμμα μάς πληροφορεί ακόμη πως ήταν αδελφή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Στην αφιερωματική έκθεση για τον ζωγράφο, εκτός της Αριστοβούλης, βλέπουμε ακόμη τα πορτρέτα των γονιών της, Παναγιώτη και Μαριγώς, καθώς και του αδελφού της Αλέξανδρου. Η οικογένεια Παπαναστασίου είναι η μόνη που ζωγράφισε ο Παρθένης στο σύνολό της κι έτσι απλώνεται στην Εθνική Πινακοθήκη: ως ένα πολύπτυχο οικογενειακό πορτρέτο. Παρόλο που ήταν κοσμικός πορτρετίστας και είχαν περάσει από την παλέτα του βασιλείς (Γεώργιος Β’ και Φρειδερίκη), κυβερνώντες (Ι. Μεταξάς) και μεγαλοαστοί (Α. Μπενάκης, Σπ. και Δ. Λοβέρδος, Ι. Δροσόπουλος), ο Παρθένης, φανερά, είχε στενό σύνδεσμο με τους Παπαναστασίου. Ειδικά το πρόσωπο του Αλέξανδρου, ο ζωγράφος το απέδωσε όχι μια φορά, αλλά σε βάθος χρόνου (το 1923-24 και το 1936, χρονιά που πέθανε ο πολιτικός).

Για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου μπορούν να λεχθούν πολλά. Γιος γυμνασιάρχη και βουλευτή, έλαβε σπάνια μόρφωση σε λαμπρά πανεπιστήμια της Ευρώπης. Διετέλεσε υπουργός σε κυβερνήσεις του Βενιζέλου, δύο φορές πρωθυπουργός και προχώρησε με θάρρος στην ίδρυση της αβασίλευτης Δημοκρατίας τον Μάρτιο του 1924. Ήταν ίσως ο επιφανέστερος προοδευτικός διανοητής στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα, μα πάνω απ’ όλα, άνθρωπος που αναλάμβανε πλήρως τις ευθύνες του. Ο Παπαναστασίου στον καιρό του είχε προβλέψει με ακρίβεια την ίδρυση Ευρωπαϊκής Ένωσης ως απάντηση στα δεινά του εθνικισμού, προειδοποιώντας ότι η πολιτική ένωση θα αποτύχει αν αγνοήσει την ιδιοπροσωπία των μελών της. Εκτός από τη μορφή, το όνομα αυτής της θεαματικής φυσιογνωμίας φανερώνεται μέσα στην έκθεση, σε ένα από τα πιο εμβληματικά έργα του Παρθένη. Στον Έλληνα ευρωπαϊστή, ο ζωγράφος αφιερώνει τον «Ευαγγελισμό» του όπου αναφέρει: «Στον αγαπητό μου φίλο Αλέξανδρο Παπαναστασίου / εις ανάμνησι της ενδόξου ημέρας 25 Μαρτ. 1924 / με αγάπη και ευγνωμοσύνη Κ. Παρθένης». Ας μη μας διαφύγει το χρονικό σημείο: δεν πρόκειται απλώς για θρησκευτική εορτή, αλλά για ημέρα εθνικής επετείου με τον ξεχωριστό συμβολισμό μιας πρωτόγνωρης για τον τόπο πολιτικής αλλαγής όπως την ευαγγελιζόταν ο Παπαναστασίου.

Το περίφημο έργο, το οποίο απέσπασε χρυσό βραβείο σε Διεθνή έκθεση του Παρισιού το 1911, ο Παρθένης εμπνεύστηκε στην αυλή του μοναστηριού της Ζωοδόχου Πηγής στον Πόρο. Ο φίλος του, νεαρός τότε τεχνοκρίτης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, φανερώνει: «το μοναστήρι του Πόρου είχε και τον Φρα’ Ατζελικό του. Διότι εκεί μέσα, κλεισμένος και ζωγραφίζων ο Παρθένης, μελετών τον εαυτόν του, συνέθεσε τον ψαλμόν αυτόν της ταπεινωσύνης, τον Ευαγγελισμόν». Στον τόμο που έβγαλε η Πινακοθήκη για τον Παρθένη, ο εμβριθής μελετητής του ζωγράφου, καθηγητής Ευγένιος Ματθιόπουλος, γράφει για τον «Ευαγγελισμό» στις έξι παραλλαγές του. Πολλές φορές έχω χρησιμοποιήσει τα κείμενα του καθηγητή στα γραπτά μου για τον Παρθένη, με το αίσθημα ότι πατάω επάνω σε πολύ σταθερό έδαφος. Ανάμεσα στις σημειώσεις μου, μεταφέρω πως «ο χαρακτήρας του Παρθένη απείχε πολύ απ’ αυτό που θα λέγαμε ενεργό πολιτικό άτομο» (από το «Ο Λόγος και η Σιωπή του Κ. Παρθένη», περ. Ουτοπία, σ. 145). Στ’ αλήθεια, πώς ένας ζωγράφος γίνεται πολιτικά «ενεργός»; Αναγνωρίζω τις δυσχέρειες για να το κατανοήσουμε, λόγω του εσωστρεφούς χαρακτήρα του ζωγράφου, και υποθέτω ότι ο καθηγητής βασίζεται στη μαρτυρία της κόρης του ζωγράφου, Σοφίας, όπως μεταφέρεται στη μονογραφία του: «δεν τον ενδιέφερε η πολιτική, στη ζωή του ποτέ δεν είχε ψηφίσει». Είχε δίκιο η Σοφία; O Παρθένης, όπως κάθε δημιουργός, μας μιλά μέσα από το έργο του κι αυτό έχει αξία να δούμε.

Σε μέρες εθνικού διχασμού, επισκέπτεται το ’22 τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου στη φυλακή, και με θάρρος σχεδιάζει τη μορφή της Δημοκρατίας σε ένα Δ. Αυτό το σχεδίασμα έγινε κατόπιν σύμβολο της «Δημοκρατικής Ενώσεως» και λογότυπος της εφημερίδας «Δημοκρατία» που εξέδιδε ο Παπαναστασίου. Στο ίδιο έντυπο δημοσιεύθηκε ως πρωτοσέλιδο το πορτρέτο που του αφιέρωσε ο ζωγράφος, στις 12 Μαρτίου 1924, την ημέρα που ο πολιτικός των Φιλελευθέρων σχημάτισε κυβέρνηση. Το πορτρέτο δημοσιεύθηκε με χειρόγραφη την πρόταση του Παπαναστασίου από το Δημοκρατικό Μανιφέστο της 12ης Φεβρουαρίου 1922: «Η Ελλάς δεν είνε βασιλικόν τιμάριον / Είνε δημιούργημα του πνεύματος, των μόχθων και των αγώνων των τέκνων της και δεν / ημπορεί να γίνη ανεκτόν να θυσιασθή και το ελάχιστον τμήμα της χάριν / βασιλικών συμφερόντων».

Η σχέση του Παρθένη με τον Παπαναστασίου σφυρηλατήθηκε σε συνθήκες πυρακτωμένες στην πολιτική ζωή του τόπου. Ο ίδιος ο ζωγράφος, όπως γράφεται, ευεργετήθηκε από τη σχέση αυτή, όταν το 1929, με προεδρικό διάταγμα του Παπαναστασίου, διορίστηκε καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών (εκλογή, όμως, που εκκρεμούσε από το 1923). Παρόμοια, λέγεται ότι ευεργετήθηκε από το καθεστώς Μεταξά (είχε συγγενική σχέση με τη σύζυγό του Ιουλία), αλλά κι από την οικογένεια των Γκλύξμπουργκ. Ο Παρθένης είχε φιλοτεχνήσει το οικόσημο της βασιλικής οικογένειας, καθώς και τον διπλό πέλεκυ, σύμβολο τότε της μεταξικής νεολαίας. Ο Ματθιόπουλος επισημαίνει ότι «από τη δεκαετία του 1930 και μετά, είχε ταυτιστεί φαντασιακά με τον ρόλο του ζωγράφου του έθνους και της φυλής, πέρα από την όποια πολιτική ή πολιτειακή συγκυρία». Να συμπληρώσουμε κι αυτό: ο ζωγράφος ανδρώθηκε σε ένα περιβάλλον θεσμικό – ο πατέρας του στην Αλεξάνδρεια είχε διατελέσει πρόξενος (όπως δείχνει ο ιστορικός τέχνης Σπύρος Πετριτάκης) – και μολονότι ορφάνεψε κι από τους δύο γονείς προτού ενηλικιωθεί, σημαντικοί πάτρωνες στην Αίγυπτο τον έθεσαν υπό την προστασία τους. Δεν θα μπορούσε, λοιπόν, να αρνηθεί παραγγελίες θεσμικού χαρακτήρα. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι ο Παρθένης δεν εκφραζόταν πολιτικά στο έργο του.

Στον κατάλογο της μεγάλης έκθεσης που οργάνωσε στο Ζάππειο το 1920, δημοσιεύεται το έργο «Αιών Περικλέους – Αιών Βενιζέλου». Μπορούμε να αναλογιστούμε τι σήμαινε η θέα αυτού του έργου στους ορκισμένους αντιβενιζελικούς; Μας είναι δύσκολο με την απόσταση του χρόνου, να καταλάβουμε ότι ήταν έργο «πολεμικής» κι όχι απλώς πολιτικού συμβολισμού. Ας υποθέσουμε ότι στην πιο ακραία συνθήκη πόλωσης της σύγχρονης πολιτικής μας ιστορίας, στο δημοψήφισμα που έγινε πριν από εφτά χρόνια, ένας ζωγράφος φιλοτεχνεί μια σημαία για την Ευρώπη. Καταλαβαίνω ότι αυτό που έγραψα φαίνεται σε κάποιους, αν όχι κακοήθεια, τουλάχιστον λαθεμένος αναχρονισμός. Κι όμως, η πραγματικότητα του ζωγράφου δίνει την απάντηση. Τις μέρες αυτές, παρουσιάζεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Αλίμου («Μαΐστορες» έως 25/7) η σπουδή μιας «σημαίας» που φιλοτέχνησε ο Παρθένης, με την ευκαιρία της ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα. Ο οργανισμός αυτός θεωρείται πρόδρομος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σχεδιάστηκε για να ενσωματώσει τις βιομηχανίες άνθρακα και χάλυβα στη Δυτική Ευρώπη. Πρακτικά, σχεδιάστηκε προκειμένου να αποτρέψει ένα μελλοντικό αιματοκύλισμα στον ευρωπαϊκό κόσμο. Προτάθηκε από τον Γάλλο υπουργό Εξωτερικών Robert Schuman (πάτρωνα της Ευρώπης) και επικυρώθηκε το 1952 (οπότε και υπολογίζεται χρονικά το σχέδιο του Παρθένη). Τα αρχικά μέλη της ΕΚΑΧ ήταν η Γαλλία, η τότε Δυτική Γερμανία, η Ιταλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο, που αντιπροσωπεύονταν από έξι αστέρια εγγεγραμμένα σε κύκλο με τρόπο πολύ παρόμοιο με τη σημερινή σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Πώς ένας ζωγράφος κινήθηκε από μία τεχνοκρατική κίνηση που η πολιτική της σημασία ακόμη δεν είχε αποκτήσει διάσταση, όχι στην κεντρική Ευρώπη, αλλά σε μια Ελλάδα που έκλεινε τις πληγές της από το τραύμα του εμφυλίου; Τα σύμβολα βεβαίως δεν ήταν ξένα στον Παρθένη. Του οφείλουμε το σχέδιο της στολής του Εύζωνα στην προεδρική φρουρά, ενώ σε ιδιωτική συλλογή φυλάσσεται μια ελληνική σημαία του σε διάσταση μνημειακή (την είχε φιλοτεχνήσει κοντά στα δύο μέτρα). Εδώ, όμως, φαίνεται η οργανική σχέση του Παρθένη με τον Παπαναστασίου, ο σπόρος της οποίας έρχεται δεκαετίες μετά τον θάνατο του φιλελεύθερου πολιτικού. Πρόκειται για φωτεινή στιγμή στη γόνιμη πορεία του καλλιτέχνη που φανερώνει ότι ο ευρωπαϊσμός είναι πολικό αστέρι προς το οποίο μπορούμε να κατατείνουμε. Δεν είναι ιδεολογία, είναι συνείδηση. Η σημαία του Παρθένη υψώνεται στον Άλιμο, όχι μόνο ως σπάνιο σύμβολο από έναν πρωτοπόρο ευρωπαίο δημιουργό, αλλά κι ως ιστορικό κάλεσμα της κοινοτικής μας σχέσεως. Δεν γνωρίζω κάτι αντίστοιχο στα εικαστικά μας πράγματα.

Στον τόμο που κυκλοφόρησε η Πινακοθήκη, έχει ιδιαίτερη αξία η μετάφραση του «Τετραδίου» με τις προσωπικές σημειώσεις του Ευρωπαίου δασκάλου από τα γαλλικά. Εκεί, νομίζω, μας αποκαλύπτεται η σχέση του ανθρώπου που μετέχει στην παράδοση, που δεν είναι συντηρητικός με την τρέχουσα παραπολιτική συνθηματολογία. Είναι ο κατεξοχήν συμπαραστάτης της δημιουργίας των επόμενων γενεών, καθώς δεν μένει αγκυλωμένος σε μορφές του παρελθόντος, δεν είναι φορμαλιστής. Βαθιά φιλελεύθερος, γνωρίζει ότι η παράδοση είναι ακριβώς οι προϋποθέσεις της δημιουργίας. Μέσα στην παράδοση του τόπου του, ο Παρθένης έγινε ρηξικέλευθος, αληθινά δημιουργός.

Γράφει ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΥΛΩΝΑΣ
Πηγή: theartnewspaper.gr